Ο κοινός συμβολισμός των γιορτινών φαγητών

Για κάποιους το καλύτερο μέρος της εορταστικής περιόδου είναι το φαγητό. Παραδοσιακές συνταγές που έχουν περάσει από γενιά σε γενιά (και σε μερικές περιπτώσεις δια μέσου των αιώνων) προετοιμάζονται και προσφέρουν απόλαυση σε οικογενειακές και φιλικές συγκεντρώσεις. Μπορεί ο κάθε λαός να γιορτάζει τις ημέρες αυτές με διαφορετικούς τρόπους, αλλά το μαγείρεμα και η απόλαυση ειδικών φαγητών και ποτών είναι μια παράδοση πάνω από χώρες ή θρησκείες.

Η ιστορία της σχέσης του ανθρώπου με την τροφή υπήρξε ένα εξαιρετικό κοινωνικό και πολιτισμικό ιστόρημα, μια σχολαστική διερεύνηση της σημασίας της. Το μοίρασμα του φαγητού σηματοδοτεί την ύπαρξη μιας κοινότητας, καθιστά τους ανθρώπους αναπόσπαστο μέρος της ίδιας κουλτούρας, τους φέρνει σε επικοινωνία μεταξύ τους και αποτελεί τη βάση των τελετουργικών, όπως είναι ένα οικογενειακό δείπνο. Βάση όλων είναι το  αντικειμενικό γεγονός της χαράς του να καθίσουμε όλοι μαζί στο ίδιο τραπέζι καθώς και η άμεση και αδιάσπαστη σχέση μεταξύ της γεύσης του φαγητού και της ευχαρίστησης για το μοίρασμά του. Τα εορταστικά γεύματα θα παραμείνουν πάντα μέρος της ανθρώπινης κουλτούρας. Αλλά η ιστορία και τα έθιμα παίζουν επίσης μεγάλο ρόλο. Οι ιστορικοί αναφέρουν ότι ο συμβολισμός των τροφίμων έχει μεγάλη σχέση με τη θρησκεία και την κατανάλωση «γιορτινού φαγητού» στο τέλος των περιόδων νηστείας.

Συνήθειες και συγκεκριμένα φαγητά που πηγάζουν συχνά από την αρχαιότητα είναι συνυφασμένα με το εορταστικό τραπέζι των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς  και φέρνουν ευημερία και καλή τύχη. Συμβολισμοί και παγανιστικά στοιχεία που έχουν κοινή σημασία σε διάφορες χώρες του κόσμου αναβιώνουν και συνοδεύουν τα έθιμα της περιόδου αυτής. Παντού κυριαρχούν το κόκκινο και το πράσινο χρώμα. Το κόκκινο αναπαριστά το αίμα του Χριστού και είναι το χρώμα των μούρων που, κατά τη διάρκεια των εορτασμών του χειμερινού ηλιοστασίου στην αρχαία Ρώμη, είχε ειδωλολατρικό συμβολισμό. Το αιώνιο φως και η ζωή υμνούνται από το επίσης δημοφιλές πράσινο χρώμα.  Στην Ρώμη συνήθιζαν να στολίζουν τα σπίτια τους με πράσινα κλαδιά το Νέο Έτος και το έλατο συμβόλιζε τη ζωή κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Ο μύθος λέει ότι, όταν γεννήθηκε ο Χριστός, από όλα τα δέντρα του κόσμου ξεφύτρωσαν μέσα από το χιόνι νέα πράσινα βλαστάρια.

Στην Ισπανία και σε πολλές άλλες ισπανόφωνες χώρες, οι άνθρωποι τρώνε στο Πρωτοχρονιάτικο δείπνο δώδεκα ρόγες σταφυλιού που  συμβολίζουν τις ελπίδες τους για τους επόμενους μήνες του χρόνου.  Σε πολλά μέρη του κόσμου αλλά και στη χώρα μας, παραδοσιακά πιάτα της Πρωτοχρονιάς περιέχουν όσπρια που θεωρούνται ότι μοιάζουν με νομίσματα και δηλώνουν τη μελλοντική οικονομική επιτυχία. Τα κέικ και τα αρτοσκευάσματα σε σχήμα δαχτυλιδιού ή στρογγυλό, ένα σύμβολο της πληρότητας και της ολοκλήρωσης του χρόνου, είναι μέρος του γιορτινού τραπεζιού στην Ολλανδία, το Μεξικό, την Ελλάδα και αλλού. Στις Σκανδιναβικές χώρες σερβίρεται την παραμονή της Πρωτοχρονιάς  μια πουτίγκα ρυζιού με ένα κρυμμένο αμύγδαλο στο εσωτερικό της και όποιος το βρίσκει θα έχει καλή τύχη όλη τη χρονιά.

Το δημοφιλές σε πολλές χώρες ριγωτό ασπροκόκκινο καραμελένιο μπαστουνάκι (candy cane) αντιπροσωπεύει το σχήμα της γκλίτσας του βοσκού, κάνοντας μια έμμεση αναφορά στον Ιησού, τον «καλό ποιμένα». Οι κόκκινες γραμμές συμβολίζουν το αίμα, τη θυσία του Χριστού και οι λευκές την αγνότητα του. Τα μήλα επίσης που χρησιμοποιήθηκαν αρχικά για τη διακόσμηση του χριστουγεννιάτικου δέντρου αντιπροσώπευαν τον απαγορευμένο καρπό, αλλά αργότερα τα έλαβαν τη σημασία των Φρούτων του Αγίου Πνεύματος, των αρετών δηλαδή που θα πρέπει να έχει κάθε Χριστιανός. Γενικά και άλλα φρούτα χρησιμοποιούνται σε συνταγές αλλά και ως δώρα τις μέρες των γιορτών με την ίδια έννοια. Τα ανθρωπόμορφα μελόψωμα (gingerbread man) είναι το σύμβολο της δημιουργίας του ανθρώπου από το Θεό και το χρώμα τους θυμίζει το χρώμα της γης.

Τα αμυλούχα, θρεπτικά κάστανα μπορεί να ήταν ένα από τα πρώτα τρόφιμα που κατανάλωσαν οι άνθρωποι για να επιβιώσουν και σε αντίθεση με πολλές παραδοσιακές χριστουγεννιάτικες τροφές δεν ήταν μια σπάνια πολυτέλεια. Η ταπεινή φύση τους συνδέεται με τα πνευματικά νοήματα των Χριστουγέννων. Οι πίτες με κιμά, όπως και οι πουτίγκες περιείχαν αρχικά κρέας (κυρίως αρνίσιο)  και δεν ήταν αναμεμειγμένο με τα αποξηραμένα φρούτα και τα μπαχαρικά όπως συνηθίζεται σήμερα. Φτιάχνονταν επίσης σε ωοειδές σχήμα για να συμβολίζουν τη φάτνη του Ιησού και το επάνω μέρος τους παρίστανε τα ρούχα του. Μερικές φορές πρόσθεταν στην κορυφή ένα «μωρό Ιησού» από ζύμη.

Το κεφάλι ενός αγριόχοιρου ήταν το βρώσιμο κεντρικό στολίδι στα πλούσια εορταστικά τραπέζια στην εποχή των Tudor στην Αγγλία, απομεινάρι από την παγανιστική παράδοση που τιμούσε τον Freyr, ένα νορβηγικό θεό της συγκομιδής και της γονιμότητας. Για τους πιο φτωχούς ένα κομμάτι χοιρινό έπαιρνε τη θέση του. Οι χοίροι ακόμη και σήμερα αντιπροσωπεύουν την πρόοδο και την ευημερία σε πολλές χώρες του κόσμου όπως και στην Ελλάδα. Η γουρουνοχαρά όπως συνηθίζεται να ονομάζεται στον τόπο μας, έχει τις ρίζες της στην αρχαιότητα, καθώς οι γεωργοί θυσίαζαν χοιρινά στον Κρόνο και στη θεά Δήμητρα για να εξασφαλίσουν ευφορία και ευκαρπία της γης αλλά και για να ξορκίσουν το σπιτικό τους από τα δαιμόνια και το κακό για όλη τη χρονιά. Τα γουρούνια ήταν πάντα απαραίτητα στα αγροτικά νοικοκυριά επειδή εκτός από το κρέας και το λίπος τους προσέφεραν και το δέρμα τους από το οποίο φτιάχνονταν διάφορα πράγματα όπως παπούτσια (γουρουνοτσάρουχα).

Τα Χριστούγεννα στη γειτονική μας Σικελία και τη νότια Ιταλία σημαίνουν τη γιορτή των επτά ψαριών. Παραδοσιακά, οι Ρωμαίοι Καθολικοί στην περιοχή νηστεύουν την Παραμονή των Χριστουγέννων κι έτσι τα επτά (ή και περισσότερα) θαλασσινά πιάτα στο τέλος της ημέρας είναι μια αληθινή γιορτή που συμβολίζει τη γενναιοδωρία. Η ψητή γαλοπούλα δεν εμφανίζεται σταθερά στα μενού των Χριστουγέννων μέχρι το 1851, όταν αντικατέστησε το ψητό κύκνο ως το αγαπημένο πιάτο της βασιλικής αυλής. Συμβολισμοί και στο δημοφιλές χριστόψωμο που με διάφορες παραλλαγές σερβίρεται τα Χριστούγεννα στην Ελλάδα αλλά και σε άλλες χώρες με την ενσωμάτωση ενός ζυμαρένιου σταυρού στην επιφάνεια του ψωμιού αλλά και άλλων διακοσμητικών όπως τα άσπαστα καρύδια, τα αμύγδαλα, τα σύκα και οι σταφίδες, που συμβολίζουν την καρποφορία και την ευημερία.   Η παραδοσιακή βασιλόπιτα της Πρωτοχρονιάς (γλυκιά ή αλμυρή ανάλογα την περιοχή και τη χώρα) κρύβει μέσα της ένα νόμισμα που όποιος το βρει στο κομμάτι του θα είναι ευλογημένος με καλή τύχη για όλο το χρόνο. Χαρακτηριστική είναι η αλμυρή βασιλόπιτα (σαν τυρόπιτα) του Έβρου η οποία, εκτός από το νόμισμα, κρύβει ανάμεσα στα φύλλα της διάφορα ξυλαράκια, με διαφορετικό συμβολισμό το καθένα (κρανιά για την υγεία, σουσάμι για την πληθώρα των αγαθών και της παραγωγής κλπ).

 Αντίστοιχοι είναι και οι συμβολισμοί για γονιμότητα, αφθονία και καλοτυχία με το σπάσιμο του ροδιού το πρωί της Πρωτοχρονιάς. Οι λαχανοντολμάδες αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι των γιορτών, ειδικά στη βόρεια Ελλάδα. Το τύλιγμα των φύλλων τους παραπέμπει στα σπάργανα του Χριστού. Επίσης, τα βρασμένα γενικά πράσινα φυλλώδη λαχανικά όπως τα σέσκουλα ή το λάχανο καταναλώνονται στα εορταστικά τραπέζια σε όλο τον κόσμο γιατί τα πράσινα φύλλα τους θυμίζουν διπλωμένα χαρτονομίσματα, σύμβολα δηλαδή οικονομικής ευημερίας. Τέλος, οι γλυκιές δίπλες εξασφαλίζουν καλή τύχη και ευτυχία ραντισμένες και αυτές όπως και τα μελομακάρονα με μέλι που θεωρείται ήδη από την αρχαιότητα σύμβολο ευζωίας και δημιουργίας.

Υγεία, αγάπη, ευτυχία, ευζωία, ευφορία και ευκαρπία γης, γενναιοδωρία, ελπίδα, καλοτυχία, αφθονία και ευημερία είναι λοιπόν οι κοινοί συμβολισμοί στο τραπέζι που στρώνεται τις γιορτινές αυτές ημέρες αλλά και η ευχή του itrofi.gr για όλους εσάς και τις οικογένειές σας  για την καινούργια χρονιά.

Φωτεινή Πουρνάρα